Warszawskie Towarzystwo Lotnicze Awiata

Polska organizacja lotnicza utworzona w czerwcu 1910 roku przez Stanisława i Konstantego Lubomirskich oraz Piotra Strzeszewskiego. Pracą warsztatów kierował Michał Król.

Siedziba "Awiaty" znajdowała się na Polu Mokotowskim. Jesienią 1910 roku rozpoczęto budowę 8 hangarów, hali fabrycznej budynków gospodarczych oraz domu dla monterów. Wszystkie budynki były umieszczone na północno-wschodnim krańcu Pola Mokotowskiego (na tyłach bieżni Towarzystwa Wyścigów Konnych).

Zatrudniano 50 robotników. Już w kwietniu 1911 roku rozpoczęto licencyjną produkcję samolotu Farman IV (7 egzemplarzy, m.in. dla armii carskiej), który po wprowadzeniu zmian konstrukcyjnych nazwany został Farman IV "Awiata". Przypuszcza się, że innowatorem zmian technicznych w samolotach Farman IV "Awiata" był inż. Michał Król.

Budowano także samoloty Aviatik Farman III (2 egzemplarze), Farman VII, Bleriot IX (2 egzemplarze), oraz Etrich-Rumpler Taube (3 egzemplarze).

Uroczyste otwarcie "Awiaty" odbyło się 17 czerwca 1911 roku. Samoloty Farman IV były używane przez szkołę pilotów, a począwszy od października 1911 były dostarczane do Petersburga dla potrzeb carskiej armii.

W całym przedsięwzięciu swój udział miały także władze carskie poprzez przekazanie terenu pod budowę niezbędnej infrastruktury. Rząd carski miał także swoją uprzywilejowaną pozycję jeśli chodziło o szkolenie pilotów oraz o produkcję samolotów na potrzeby carskiego lotnictwa.

Oprócz działalności produkcyjnej w WTL "Awiata" szkolono pilotów w Szkole pilotów kierowanej przez Henryka Segno. Działalność szkoły rozpoczęto pod koniec czerwca 1911 roku. Od września tego samego roku za szkolenie był odpowiedzialny Michał Scipio del Campo.

W szkoleniu były używane samoloty Aviatik Farman III, dwa samoloty Bleriot IX, dwa Bleriot IX bis i Bleriot IX / 2 bis. Szkoła posiadała też trzy samoloty Etrich-Rumpler Taube. Ze względu na wysoką cenę nie używano ich jednak do szkolenia.

Kurs pilotażu trwał sześć do ośmiu tygodni i kosztował 450 rubli plus ewentualne koszta napraw za uszkodzenie sprzętu. Uczniami szkoły byli początkowo Rosjanie, oficerowie armi carskiej, w następnych tygodniach przybywali również Polacy.

W kursach pilotażu uczestniczyły również kobiety : warszawska aktorka Maria (Mary) Mrozińska oraz Rosjanka Samojłowa. Według wspomnień Henryka Segno Mary Mrozińska początkowo próbowała się ukryć pod pseudonimem Miss Eagle (Panna Orzeł), jednakże z powodu swej popularności musiała zrezygnować z tego pomysłu. Sam Michał Scipio del Campo określił jej zapał w bardziej dowcipny sposób, "latała namiętnie, ale w charakterze raczej pasażera".

Około dziesięciu osób uczestniczących w kursach dostało dyplomy pilota.

Oprócz szkolenia i produkcji "Awiata" organizowała też w lecie 1911 roku pokazy lotnicze na Polu Mokotowskim. Dużym echem odbił się pierwszy przelot nad Warszawą wykonany przez Michała Scipio del Campo. Wykonał on wówczas lot 13 sierpnia na samolocie Etrich Taube trasą Mokotów - Nowy Świat - Wisła - plac Teatralny - ulice Leszno, Marszałkowska - Pole Mokotowskie.

Na nastęny dzień lot nad Warszawą wykonał Henryk Segno z Mary Mrozińską jako pasażerką, oraz Jerzy Jankowski wznosząc się na Bleriocie na pułap 1200 metrów. 20 sierpnia nad miastem latali dwaj piloci Sławorosow, oraz Maksymilian von Lerche. von Lerche ustanowił wówczas rekord wysokości i długotrwałości lotu, wznosząc się na pułap 1500 metrów, latając 1 godzinę i 29 minut. Lądował tuż po zmierzchu, a oczekujący na niego personel "w porywie entuzjastycznym nosił go na rękach" (wg Kuriera Warszawskiego).

Piloci "Awiaty" brali również udział w imprezach poza granicami kraju. Jankowski i von Lerche brali udział w przelocie Petersburg - Moskwa, oraz w mityngu w Carskim Siole wraz z Michałem Scipio del Campo, zdobywając kilka nagród. W pokazach lotniczych na Wołyniu brali udział Michał Scipio del Campo oraz Michał Zaleski. Jankowski miał w tym czasie propozycję wykonania przelotu Warszawa - Berlin.

Michał Scipio del Campo podjął się 26 września 1911 roku przelotu Warszawa - Petersburg, który niestety zakończył się kraksą. Jednym z kandydatów na pasażera tej podróży był Czesław Zbierański, jednakże Scipio del Campo wybrał inną osobę z Moskwy, czego zresztą sam później żałował. Nieudany przelot był potraktowany przez władze rosyjskie jako przysłowiowy "gwóźdź do trumny" WTL "Awiata". Niepowodzeniem zakończyła się próba zorganizowania Lotu Okrężnego Królestwa Polskiego, którą planowano na wrzesień - październik 1911 roku po trasie Warszawa - Łódź - Piotrków - Radom - Warszawa. Powodem był brak dostatecznej ilości pilotów (wg Henryka Segno).

W hangarach "Awiaty" powstawały też samoloty rodzimej produkcji: Łątka Tańskiego, oraz samolot Zbierańskiego i Cywińskiego.

W marcu 1912 roku towarzystwo zostało rozwiązane przez władze carskie. Majątek towarzystwa został przejęty przez armię carską. Na Polu Mokotowskim zorganizowano filię Szkoły Lotniczej w Gatczynie.

Źródła:

• Andrzej GLASS "Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939", WKiŁ, Warszawa 1977
• Andrzej GLASS "Polskie skrzydła", Interpress, Warszawa 1984
• Andrzej GLASS, Krzysztof CIEŚLAK "Barwa w lotnictwie polskim", tom I, WKiŁ 1985
• Andrzej MORGAŁA, "Samoloty wojskowe w Polsce 1918-1924", Bellona Lampart, Warszawa 1997
• Bohdan ARCT, "Skrzydła nad Warszawą", Nasza Księgarnia, Warszawa 1965
• Jerzy R. KONIECZNY "Kronika lotnictwa polskiego 1241-1945", WKiŁ, Warszawa 1984
• Jerzy PAWLAK "Polskie eskadry w latach 1918-1939", WKiŁ, Warszawa 1989
• Praca zbiorowa "Pierwsze skrzydła", Wydawnictwo MON, Warszawa 1972
• Stanisław JANUSZEWSKI "Rodowód polskich skrzydeł", Wydawnictwo MON, Warszawa 1981
• Tadeusz KRÓLIKIEWICZ "Polski samolot i barwa", Wydawnictwo MON, Warszawa 1990