Rayski Ludomił

Generał brygady, pilot, dowódca polskiego lotnictwa wojskowego w latach 1926-39.

Był synem polskiego powstańca styczniowego, który na emigracji po upadku powstania przyjął obywatelstwo tureckie.

Urodził się 29 grudnia 1892 roku, jako obywatel turecki na ziemiach polskich (niektóre źródła podają 28 grudnia tego samego roku) - we wsi Czasław należącej do parafii Raciechowice w powiecie wielickim.

Po zdaniu egzaminów maturalnych w 1909 roku w Szkole Realnej w Krośnie, odbył roczny kurs w Akademii Handlowej w Krakowie. Potem rozpoczął studia na Wydziale Inżynierii Lądowej na Politechnice Lwowskiej. Przerwał je po wybuchu I WŚ.

W latach 1912-14 działał w Związku Strzeleckim. W dn. 08.08.1914 r. wstąpił do Legionów Piłsudskiego. Miał tam pseudonim "Turek". Stamtąd we wrześniu 1914 roku w składzie 1. pułku piechoty Legionów, został skierowany na front rosyjski. Został ranny 24 grudnia tego samego roku, podczas bitwy pod Łowczówkiem. Leczenie odbywał w niemieckim lazarecie.

Podczas pobytu w lazarecie wyszło na jaw jego tureckie obywatelstwo i został przez ambasadę turecką powiadomiony o powołaniu do służby w armii tureckiej. 1 marca 1915 roku zameldował się w punkcie rekrutacyjnym w Turcji.

Wysłano go na front 15 marca tego samego roku. Początkowo służył w kompanii samochodowej dowództwa Dardanelskiego Rejonu Umocnionego. Potem na własną prośbę był przeniesiony do oddziału lotniczego w charakterze obserwatora. W 1915 roku wykonywał zadania głównie nad Dardanelami. W 1916 roku został przeniesiony do Smyrny.

19 sierpnia 1916 roku został promowany na stopień podporucznika armii tureckiej. Ranny po ataku myśliwca brytyjskiego, udał się na leczenie. Po jego zakończeniu, został na własną prośbę skierowany na kurs pilotażu. Po odbyciu kursu, 18 lipca 1917 roku dostał licencję pilota wojskowego. Do 1918 roku włącznie służył m.in. w 5. eskadrze lotniczej. Podczas swej służby w lotnictwie tureckim odbywał loty m.in. nad Samos, Lesbos i Galipoli.

W momencie demobilizacji z armii tureckiej, miał stopień porucznika (mulazyna). Niedługo po tym udał się do Odessy, gdzie zameldował się u gen. Lucjana Żeligowskiego w dn. 15 stycznia 1919 roku. 28 lutego 1919 r. został przydzielony w stopniu porucznika do Eskadry Lotniczej 4 Dywizji Strzelców Polskich . Wraz z 4 Dywizją Strzelców przybył do kraju (przez Rumunię) w czerwcu 1919 roku.

2 lipca 1919 roku został ranny w nogę podczas lotu bojowego - już jako dowódca 10. Eskadry Wywiadowczej. Po zaleczeniu rany, od sierpnia tego samego roku był w składzie 7. Eskadry Myśliwskiej (Lotniczej). Przez krótki okres w pierwszej połowie października, na czas przezbrajania na nowe maszyny we Lwowie, był dowódcą tejże jednostki. Podobno w tym okresie jego służby, przyjęło się w polskim lotnictwie jego przezwisko - "Effendi".

Od 6 marca 1920 roku pełnił obowiązki Komendanta Wyższej Szkoły Pilotów na Ławicy / k.Poznania. 14 kwietnia tego samego roku rozpoczął formowanie 21 Eskadry Niszczycielskiej jako jej dowódca. Miesiąc później - 15 maja - został skierowany wraz z jednostką na front, gdzie 21. EN przydzielono do III. Dyonu Lotniczego. Na froncie, począwszy od sierpnia 1920 r. był dowódcą III. Dyonu Lotniczego. Jeszcze w tym samym roku został odwołany z rejonu walk.

W sierpniu 1920 roku zostaje oddelegowany do sprowadzenia wraz inż. Witoldem Rumbowiczem do sprowadzenia lotem samolotu Ansaldo A-300 przez Alpy do Polski.

Od 1921 roku rozpoczął swoją pracę w Departamencie IV Żeglugi Powietrznej MS Wojsk zweryfikowany w stopniu podpułkownika (z wcześniejszym starszeństwem od 1 czerwca 1919). W okresie od 19 maja do 11 września 1921 r. był szefem sekcji w Departamencie IV ŻP MS Wojsk. Od 11 września 1921 r do 6 maja 1926 roku był na stanowisku pomocnika Szefa Departamentu IV ŻP MS Wojsk.

W tym czasie w 1922 roku dostał dyplom ukończenia studiów na Politechnice Lwowskiej. W latach 1924-25 był dodatkowo na Kursie Doszkolenia MS Wojsk. - jako pomocnik Szefa Wydziału Biura Ścisłej Rady Wojennej.

Awansował do stopnia pułkownika ze starszeństwem od 15 sierpnia 1924 roku.

We wrześniu 1925 roku wykonał na samolocie Breguet XIX (wraz z mechanikiem sierż. Kubiakiem) przelot po trasie: Paryż - Madryt - Casablanca - Tunis - Ateny - Konstantynopol - Warszawa. Miał to być przelot przygotowawczy do lotu do Tokio.

Po przewrocie majowym w 1926 roku, został awansowany na Szefa Departamentu Lotnictwa MS Wojsk. 7 maja 1926 r. Od 1928 roku rozpoczął modernizację przemysłu lotniczego, pod kątem przygotowania do produkcji samolotów całkowicie metalowych.

Dzięki jego staraniom powstały m.in. Fabryka Samolotów na Okęciu PZL WP-1, Wytwórnia Silników PZL WS-1 w Warszawie, fabryki w Mielcu i Rzeszowie. Bardzo dużo stawiał na stopniowy, ale ciągły rozwój lotnictwa w Polsce, stale rozwijając szkolnictwo lotnicze i rozbudowując stan eskadr.

Od 1 stycznia 1934 roku został awansowany do stopnia gen. brygady. Po reorganizacji struktur w polskim lotnictwie wojskowym, został od 8 sierpnia 1936 roku Dowódcą Lotnictwa.

Popełnił błąd zbyt optymistycznie oceniając w 1938 roku możliwości samolotów PZL P.7. Jednakże w okresie tzw. "kryzysu monachijskiego", był zdecydowany wstrzymać eksport lepszych płatowców PZL P.24, na poczet lepszego zabezpieczenia na ewentualne działania wojenne.

Po zwolnieniu ze stanowiska Dowódcy Lotnictwa, był bez przydziału od 24 marca do maja 1939. W maju 1939 roku zlecono mu zorganizowanie zakupów sprzętu w Wielkiej Brytanii.

Po wybuchu II WŚ, dostał się przez Rumunię do Francji. Nie dostał tam pozwolenia na służbę w polskim lotnictwie organizowanym we Francji. Opublikował tzw. "Memoriał paryski o wojnie obronnej 1939 r.". W następstwie tej publikacji przyjęto go do polskiego lotnictwa, wytaczając mu proces za ujawnienie określonych informacji w memoriale i skazując go na 10 miesięcy kary odosobnienia.

Z powodu braku odpowiednich ośrodków, kary nie wykonano. Zgłosił się jako ochotnik do oddziałów walczących w Finlandii, wylatując tam 7 marca 1940. Jednakże z powodu zakończenia walk powrócił z powrotem, dostając zgodę na walkę w innych alianckich armiach. Korzystając z tej możliwości, latał od 1 czerwca 1940 r. w stopniu kapitana we francuskim lotnictwie wojskowym. Jednakże po krótkim czasie został zwolniony z obowiązku służby i udał się do Wielkiej Brytanii przez Oran, Casablankę i Gibraltar.

W Wielkiej Brytanii ponownie odmawiano mu służby w polskich dywizjonach. Ostatecznie skierowano go do obozu odosobnienia na wyspie Bute, gdzie przebywał w okresie od 27 września do 5 listopada 1940 r. Powodem zwolnienia była interwencja brytyjskich władz wojskowych.

Mając nadal zakaz lotów w polskim lotnictwie wojskowym, latał do sierpnia 1943 roku jako pilot rozprowadzający (tzw. "ferry pilot") na Bliskim i Dalekim Wschodzie (Egipt, Indie, Singapur). Wylatał łącznie 1519 godzin na 21 typach samolotów. Od sierpnia 1943 r. przywrócono go do służby w polskim lotnictwie, jako delegata Dowódcy Polskich Sił Powietrznych na Bliskim Wschodzie z biurem w Kairze.

Począwszy od maja 1944 r. przeniósł swe biuro do Włoch.

W trakcie Powstania Warszawskiego w 1944 r., wykonał z Brindisi co najmniej cztery loty zrzutowe nad Warszawą.

Poza wizytami w Brindisi (1586 Eskadra Specjalnego Przeznaczenia), wizytował często 318 dywizjon myśliwsko-rozpoznawczy. Wykonywał tam loty bojowe w okresie czerwiec-liiec 1944 r (Spitfire Mk.Vb, Spitfire Mk.Vc), listopad 1944 r. (Spitfire Mk.Vb, Spitfire Mk.Vc), oraz w marcu 1945 r. (Spitfire Mk.Vb, Spitfire Mk.IX).

Przeszedł do cywila 8 lutego 1949 roku, osiedlając się w Wielkiej Brytanii.

Temat oceny polskiego lotnictwa z lat 1919-39, został przez niego ponownie podjęty w wydanej własnym sumptem publikacji "Słowa Prawdy o lotnictwie polskim 1919-1939". Była ona powodem późniejszych kłopotliwych polemik w polskim środowisku lotniczym na obczyźnie, jak i w PRL.

Sąd Honorowy oczyścił go z zarzutów w kwietniu 1977 roku. Zmarł jeszcze tego samego roku w Londynie, niedługo po ogłoszeniu werdyktu.

Źródła:

• Mała Encyklopedia Lotnictwa, wydanie przed 1939 r.
• Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1995
• Andrzej OLEJKO "Wojennym tropem Effendiego", Lotnictwo 11/2022
• Grzegorz ŁYŚ "Generał pod ostrzałem", Samoloty i ludzie ... nr.14, Rzeczypospolita 19.01.2014
• Hubert MORDAWSKI "Polskie lotnictwo wojskowe 1920-1939", Wyd. Dolnoœlšskie, Wrocław, 2011
• Jerzy PAWLAK "Polskie eskadry w latach 1918-1939", WKiŁ, Warszawa 1989
• Stanisław P. PRAUSS, "Z Zakopanego do Stag Lane", Ossolineum, Wrocław 1996
• Wacław SUBOTKIN "Z kart historii polskiego lotnictwa", KAW, Szczecin 1985
• Krzysztof A. TARKOWSKI "Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919-1920", WKiŁ, Warszawa 1991