Toruński Rejon Umocniony i Twierdza Toruńska, oraz Fort IV Yorck-Żółkiewski

Wstęp

Początki powstania Twierdzy Toruńskiej miały swe miejsce już w 1233 roku kiedy to ziemia wraz z istniejącymi tu osadami została nadana Zakonowi Najświętszej Maryi Panny. Zakon krzyżacki początkowo zbudował wały ziemno drewniane do ochrony zagospodarowywanych terenów. Po wybudowaniu miasta, powstał zamek komturii Toruńskiej -jako pierwsza ceglana fortyfikacja na terenach państwa polskiego. Miasto otoczono murem ceglanym. Podczas wojny trzynastoletniej zamek został zburzony przez mieszczan i to nie tylko w celu pozbawienia się uciążliwej dla nich obecności załogi Zakonu Krzyżackiego. Mieszczanie jednym ruchem pozbawili również polskiego króla możliwości osadzenia w Toruniu polskiej załogi - zyskując dużą niezależność miasta.

Dalsza rozbudowa murów miasta miała miejsce dopiero w 1629 roku, kiedy to po dużej ilości sporów wśród rajców rozpoczęto budowę bastionów. Generalnie przyczyną było zagrożenie ze strony szwedzkiej i dostosowanie murów do obrony przed coraz lepszą bronią palną.

Fortyfikacje pomimo nie ukończenia ich budowy spełniły doskonale swą funkcję podczas ataku generała Hermana Wrangla na miasto. Szwedzki generał nie zdołał zdobyć Torunia.

Dokończeniem rozbudowy miasta zajęli się Szwedzi podczas potopu w 1655 roku, po wcześniejszym zajęciu miasta bez walki. Wojska polsko - austryjackie zdobyły miasto dopiero w 1658 roku po rocznym regularnym oblężeniu. Dalsze modernizacje miasto przechodziło dopiero po przejściu w ręce zaborczych Prus. Pomimo tego jednak oddano miasto bez walki w 1806 roku wojskom napoleońskim.

W 1809 roku polska załoga obroniła miasto przed oblężeniem austryjackim. Cztery lata później w 1813 roku twierdza została zdobyta po trzech miesiącach szturmu - głównie z powodu wyczerpania zapasów amunicji. Wojska rosyjskie modernizowały twierdzę, aż do maja 1815 roku kiedy to wkroczyły do niej wojska pruskie na mocy ustaleń kongresu wiedeńskiego.

Toruń jako twierdza TRU

TRU czyli Toruński Rejon Umocniony był jednym z ważniejszych elementów systemu obronnego Niemiec od strony granicy z Rosją. Granica przebiegała 6 km od miasta, tak więc jego możliwości obronne były istotne dla niemieckich właścicieli.

Rejon Umocniony zawierał w sobie trzy twierdze: Toruń, Chełmno, Grudziądz, oraz fortyfikowane przedmoście Wisła-Fordon. Tak przygotowany TRU stanowił doskonałe miejsce do wypadów armii niemieckiej na stronę wschodnią. Niemcy tuż po zajęciu twierdzy rozpoczęli rozbudowę umocnień miasta. Zbudowano systemy zasilające fosy w wodę, koszary, fort Św.Jakuba, oraz przyczółek mostowy.

Otwarcie połączenia kolejowego z Bydgoszczą spowodowało, że wybudowano Fort Kolejowy. Zbudowanie ufortyfikowanego mostu kolejowego, wraz z utworzenia połączenia kolejowego Berlin-Tylża uczyniło z Torunia istotny węzeł kolejowy. Rozwój artylerii (w tym wzrost jej zasięgu rażenia) spowodował iż już w latach 70-tych XIX wieku rozpoczęto rozbudowę twierdzy o system fortów odsuniętych od centrum o 3 do 3,5 km .

Pierwsze forty były oparte na projekcie fortu artyleryjskiego znanego jako fort Biehlera. Linia umocnień była modernizowana aż do I wojny światowej. Łącznie zbudowano 15 fortów wokół Torunia.W latach 80-tych rozpoczęto trwający aż do wybuchu I WŚ proces modernizacji polegający na wzmacnianiu fortów, oraz przejściu z budowy fortyfikacji ceglanych na betonowe.

Dodatkowo po wprowadzeniu nowej metody zdobywania twierdz fortecznych - tzw. ataku przyspieszonego Sauera, istotnym stało się zabezpieczenie międzypól pomiędzy fortami głównymi twierdzy. Zbudowano wówczas m.in. schrony dla piechoty i dodatkowe stanowiska artyleryjskie. W samym mieście powstały obiekty mające na celu zabezpieczenie logistyczne, oraz zabezpieczenie dowodzenia dla fortów oraz miasta Toruń jako twierdzy.

Po wprowadzeniu ustaleń traktatu wersalskiego miasto przeszło w ręce polskie. Jednakże nie przeprowadzano już modernizacji umocnień. W 1939 roku Toruń został zdobyty bez walki przez wojska niemieckie. W 1945 roku do Torunia wkroczyła Armia Czerwona, po wcześniejszym przełamaniu obrony wojsk niemieckich na przedpolach miasta.

Fort IV Stefan Żółkiewski

Jedną z pozostałości zabudowy fortecznej Torunia jest najlepiej w tej chwili zachowany Fort IV. Plany tego fortu powstały na bazie projektów z XVIII w. pomysłu makiza Marca Rene de Montalemberta, które dostosowano do potrzeb po doświadczeniach wyniesionych z wojny francusko-pruskiej. Fort ten pełnił zadanie tzw. obrony dalekiej mając na wyposażeniu działa kalibru 100 i 150 mm, oraz tzw. obronę bliską realizowaną za pomocą zgrupowanej w nim piechoty.

Fort ten był jednym z osiemdziesięciu powstałych podobnych dzieł fortyfikacji na terenie ówczesnych Niemiec (m.in. w Metz, Poznaniu, czy Berlinie). Budowano go w latach 1878-1884, i był to pierwszy fort w Twierdzy Toruńskiej, który miał stanowiska przeznaczone dla piechoty.

Całe dzieło otaczała fosa sucha. Broniona była przez stanowiska artyleryjskie i karabinowe umieszczone trzech kaponierach: skarpowej, oraz dwóch barkowych. Dodatkowo w szyjowej części fosy umieszczone były stanowiska artyleryjskie i karabinowe.

Do fortu dostawało się poprzez bramę z pancernymi wrotami. Tam znajdował się dziedziniec z wartownią, za którym była fosa. Dopiero z dziedzińca można było się dostać do koszar poprzez bramę umieszczoną po drugiej stronie fosy przez położony na jednym filarze most. Brama była zaopatrzona w kratę oraz wrota pancerne. Dodatkowym zabezpieczeniem wejścia do fortu były umieszczone po obydwu stronach otwory strzelnicze, oraz opancerzony most zwodzony z otworami strzelniczyni.

Za tak zabezpieczonym wejściem do fortu znajdowały się po jego bokach tzw. koszary szyjowe, złożone z dwóch kondygnacji. Na wprost była umieszczona poterna główna (czyli główny korytarz), prowadząca do dwóch prochowni, oraz majdanów (placów). Z poterny głównej można było się dostać do kazamaty głównej umieszczonej pod wałem głównym. Kazamata ta mieściła wejścia na wał główny, magazyny pocisków, oraz laboratoria amunicyjne wraz z windami amunicyjnymi. Na wale głównym były stanowiska artylerii z remizami artyleryjskimi, oraz schronami pogotowia dla piechoty i obsługi dział.

W połowie lat osiemdziesiątych taka zabudowa okazała się być przestarzałą z powodu wprowadzenia do użycia nowych rodzajów amunicji. Zdecydowano się na modernizację fortu. Przede wszystkim wyprowadzono na zewnętrzne baterie sprzężone ciężką artylerią, która znajdowała się do tej pory w forcie. Następną zmianą była przebudowa kaponiery skarpowej na kaponierę przeciwskarpową. Uzbrojono ją wówczas na pięciolufowe działa kal.37 mm.

W osi fortu na wale głównym umieszczono artyleryjskie stanowisko obserwacyjne P.B.St.87, mające wagę 55,5 tony oraz 200 mm opancerzenie. W całych ówczesnych Niemczech wybudowano tylko 28 takich stanowisk. Wyposażone było ono w instalację dzwonkową i gwizdkową oraz w telefon i rury głosowe. Po bokach stanowiska P.B.St.87 umieszczono symetrycznie dwa stanowiska obserwacji dla piechoty W.T.90 z wieżyczkami z 30 mm opancerzeniem. Całość jednego stanowiska obserwacyjnego z pełnym wyposażeniem ważyła 850 kg.

Z początkiem lat dziewięćdziesiątych cały fort miał wzmacniane stropy przez ok. metrową warstwę betonu, położonego na tzw. poduszce piaskowej.

W roku 1894 fort otrzymał nazwę Yorck na cześć gen. Johanna Davida Yorcka von Wartenburga. Wg. systemu numeracji niemieckiej fort miał numer II. System ten funkcjonował aż do 1920 roku.

Fort zelektryfikowano w 1907 roku, montując generator prądu stałego z silnikiem Diesla. Pas sieci kolczastej o szerokości 15 metrów rozpięto wokół fortu w roku 1911. Rok później wprowadzono do fortu elektryczną wentylację. W 1914 roku fort dalej modernizowano przygotowując go zbliżającej się wojny wprowadzając m.in. bramy przeciwpodmuchowe, oraz wejścia labiryntowe w części bram.

Wojsko polskie przejęło forty w 1920 roku. Wówczas fort otrzymał numer IV, a w 1926 roku nazwę Warownia Stefana Żółkiewskiego. Stacjonował tam czasowo batalion 63 Pułku Piechoty. Fort pozostawał w gestii wojska do 1956 roku. W 1971 roku został uznany za zabytek.

Obecnie jest on odnawiany i jest udostępniona część koszarowa, oraz niektóre elementy jego wyposażenia m.in. stanowisko obserwacyjne piechoty, poterna główna, oraz majdany i wał główny z remizami oraz schronami pogotowia.

Obecny stan portu można obejrzeć na załączonych zdjęciach.

Materiały źródłowe:

• Jarosław Chorzępa "Fortyfikacje", Carta Blanca, Warszawa 2007
• W.W.Jakowlew, N.I.Szmakow "Fortyfikacja stała przed i w czasie I Wojny Światowej", Wydawnictwo Forteca, 2004, Przasnysz

Paweł Piwoński